پارادوکس چیست و چه جایگاهی در علم، فلسفه و ادبیات دارد؟

تعریف مفهوم پارادوکس و انواع آن 

شرح معنا و مفهوم پارادوکس

به گزارش مجله زیبایی سبز به نقل از بیتوته،پارادوکس یا همان متناقض نما در لغت به معنای ناسازنما می باشد ، کلمه Paradox ترکیبی از دو اسم یونانی است،Para  به معنای تناقض با و Dox به معنای عقیده و رای می باشد که مفهوم مخالف عقیده موجود را می رساند. پارادوکس در حالتی به وجود می آید که موضوع بیان شده بر خلاف اندیشه اعضای جمع به نظر رسد، یعنی با پندار آن افراد در تناقض باشد.

انوع پارادوکس و کاربرد آن ها

● پارادوکس منطقی یا پارادوکس نظریه،  متناقض نمایی است که ناظر به مفاهیم منطقی یا ریاضی محض می باشد. نمونه ی آن پارادوکس فیلسوف بریتانیایی برتراند راسل است که این پارادوکس نشان می‌دهد که نظریه طبیعی مجموعه‌ های فرگه که بر پایه ی کار های گئورگ کانتور ، بنیان ‌گذار نظریه مجموعه‌ ها بود دارای پارادوکس هایی در درون خودش است.

● پارادوکس زبان ‌شناختی که ناظر به مفاهیمی چون معنا و اشاره (designation) می باشد. مثالی از این تناقض نما ، پارادوکس دروغگو است ، پایه ی طراحی این نمونه به گونه ای می باشد که می گوید : جمله ی بعدی صحیح است ، جملهٔ قبلی دروغ است ، مثل عبارت دانم که ندانم .

● پارادوکس عملی پارادوکسی می باشد که در خود گفتار وجود ندارد ، ولی تناقض در عمل گفته‌ شده موجود می باشد. مانند این مثال که فردی برای مخاطب خود بیان می کند: دارد باران می‌ آید، اما من آن را باور نمی‌کنم. قسمت اول و دوم این بیان در تناقض با یکدیگر نیستند، زیرا ممکن است هر دو بخش درست باشند ،اما گوینده با بیان بخش دوم، هدف شناخته شده از شرح بخش اول را بیهوده می‌ سازد.

توصیف پارادوکس در ادبیات فارسی:

پارادوکس که با نام های تناقض ، متناقض نما ، بیان نقیضی و paradox شناخته می شود ، جمع کردن دو امر متناقض با همدیگر است که ظاهرا انجام این کار امکان پذیر نمی باشد. تناقض به ظاهر نا ممکن به نظر می رسد ، اما در عمق معنی می تواند درست باشد. پارادوکس در ادبیات فارسی بیشتر در شعر و نوشته های عارفانه دیده می شود ، البته این موضوع به معنایی نمی باشد که بگوید شاعر های زمینه های دیگر از پارادوکس استفاده نمی کنند. شاعر های شناخته شده ای که در سروده های خود از تناقض نما بهره برده اند عبارتند از :  حافظ ، سرمد کاشانی ، بیدل ، عطار ، سنایی و نظامی .

● پارادوکس در مصرع شعر های فارسی:

بلبلی برگ گل خوش رنگ بر منقار داشت

و ندر آن برگ و نوا خوش ناله های زار داشت

( که تناقض میان خوش و ناله های زار برقرار است . )

● پارادوکس در ابیات شعر های فارسی:

در اندرون من خسته دل ندانم کیست

که من خموشم و او در فغان و غوغا ست

(در این ابیات میان خاموش بودن و در فغان و غوغا بودن تناقض به چشم می خورد. )

● پارادوکس در ترکیبات دو کلمه ای شعر های فارسی :

بیا که قصر امل سخت سست بنیاد است

بیار باده که بنیاد عمر بر باد است

( ترکیب دو کلمه ای سخت سست یک نمونه از پارادوکس است. )

● پارادوکس در شعر : جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه

متناقض نما به صورت خوشه های پراکنده در تمام غزل وجود دارد.

تفاوت تناقض با تضاد:

در تضاد دو کلمه یا مفهوم متضاد داریم ، اما در تناقض آن ها را با هم آمیخته ایم . البته گاهی تناقض ها ، تضاد هم دارند و گاهی بعضی تضاد ها ، تناقض را هم ایجاد می کنند. حال با شرح سه مثال ساده ، دریافتن توضیحاتمان را تکمیل می کنیم.

● مثال تضاد : هم اکنون روز است و چند ساعت دیگر شب . (روز و شب با یکدیگر تضاد دارند)

● مثال پارادوکس : هم اکنون هم روز است و هم شب. (پارادوکس مثال زده ظاهرا امکان پذیر نیست و تناقض ایجاد شده است. البته در این مورد میان روز و شب هم تضاد داریم. )

● مثال پارادوکس :جیب هایم پر از خالی است . (هم زمان پر و خالی بودن جیب بیان شده که ظاهرا نشدنی است)

توصیف پارادوکس از نظر منطق دانان

یکی از منطق ‌دانان و فیلسوفان وابسته به سنت تحلیلی به نام ویلارد کواین نظرش را در زمینه پارادوکس این گونه بیان کرده است که: پاردوکس در دو معنا کاربرد دارد .

● نخستین معنای پارادوکس ، معنای عام و رایج (inclusive sense) است: پارادوکس رایج به این معنا می باشد که از موضوع بیان شده با یک استدلال منطقی و معقول از پیش گفتار معتبر ، به نتیجه‌ای ناموجه و توجیه ناپذیر برسیم.

● دومین معنای پارادوکس ،معنای خاص (narrower sense) است:

در بعضی فلسفه ها، پارادوکس را در شرایطی به کار می‌برند که مخاطب را مجبور به تصحیح کردن موضوع در شرعیات اصلی می‌نمایند. به گفته های فیلسوف کواین ، کلمه پارادوکس در پارادوکس دروغگو در کاربرد و معنای دوم خود به کار رفته است.