فرش دستباف طرح ماهی: زیبایی هنر دستبافت ایران
پرده‌ای از ارزش و هنر: بررسی عمیق طرح ماهی در فرش دستباف ایرانی
فرش دستباف طرح ماهی
به گزراش مجله زیبایی سبز به نقل از بیتوته، فرش، یک هنر و صنعت قدیمی ایرانی است که در سطح جهان شناخته شده و تولید گسترده‌ای را به همراه داشته است. این هنر زیبا باطرح‌های متنوع خود، از گذشته تا به امروز در فرش‌های ایرانی به چشم می‌خورد. یکی از طرح‌های معروف و پرطرفدار در دنیای فرش، طرح ماهی یا همان طرح هراتی است که به عنوان یکی از برجسته‌ترین و زیباترین طرح‌های فرش ایرانی شناخته می‌شود.
نقشه هراتی یکی از محبوب‌ترین و متداول‌ترین نقشه‌های قالی‌های ایرانی است. این نقشه از یک گل مرکزی در وسط شکل لوزی تشکیل می‌شود که دور آن الگویی از برگ‌های نیزه‌ای به موازات اضلاع لوزی تکرار شده است. طرح هراتی نسخه‌ها، شکل‌ها و ابعاد مختلفی دارد. برخی از افراد ترجیح می‌دهند که این نقشه را به دلیل شباهت شکل‌های داخلی به ماهی، طرح ماهی بنامند.
این نقشه زیبای عشایری در شهر هرات (پایتخت تیمور) در افغانستان ابداع شده است. زمانی که هرات جزء ایران بود، فرش‌هایی در آن بافته می‌شد که با استاندارد بالای فرش‌های مرغوب ایرانی فاصله داشت، اما بافندگان هراتی هنوز هم سنت بافندگی پیشینیان خود را زنده نگه داشته‌اند.
بسیاری از فرش‌هایی که در حوالی مشهد و نزدیک به مرز بافته می‌شود، ظاهری ابریشمی دارند که خاص فرش‌های خطه خراسان است. در یک نوع از این فرش‌ها زمینه فرش با طرح‌های گلابی مانندی پُر می‌شود که سر باریک و خمیده‌شان همواره به یک سمت خم می‌شود، حال آن که جهت‌گیری این شکل‌ها در بعضی نقشه‌ها یکسان نیست و یک ردیف درمیان جهت‌شان فرق می‌کند.
طرح ماهی درهم تنیده (ماهی درهم) یکی از الگوهای فرعی طرح هراتی است که نخستین بار در خراسان خلق شد و به تدریج به فرش‌های دیگر نقاط ایران زمین راه پیدا کرد.
فرش دستباف طرح ماهی تبریز
الگوهای فرش طرح ماهی
الگوهای مختلفی برای طرح ماهی وجود دارد. یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین طرح‌های ماهی، یک نوع با یک ترنج در وسط است که دور آن را طرح‌های درختی و خطوط درهم پیچیده گرفته است. این الگو معمولاً شامل آبی نفتی، قرمز، بژ، قهوه‌ای شتری و قهوه‌ای سوخته در ترکیب با سبزهای روشن، رنگ‌هایی است که به‌طور کلاسیک برای بافتن طرح ماهی استفاده می‌شوند. در طرح‌های مدرن‌تر، از موتیف‌های مثلثی و مارپیچ‌های خمیده با گل‌های فراوان نیز استفاده می‌شود. این تنوع در الگوها، زیبایی و جذابیت بیشتری به فرش‌های ماهی افزوده و این هنر را به یک سطح بالاتر از هنر دستبافت ارتقاء می‌دهد.
شیوه‌ی بافت و زیبایی فرش طرح ماهی
با توجه به توصیفات مختلف، این طرح به زیبایی و هنرمندی آن شهرت دارد. در کلام سیسیل ادواردز: “طرح هراتی به دلیل ظرافت و زیبایی خود در میان طرح‌های کوچک و متنوع فرش ایرانی، بی‌نظیر است. این طرح با هوش و سادگی خود، نمایانگر ارزش‌ها و زیبایی‌های فرهنگ ایرانی است.
قالی طرح ماهی
گستردگی فرش دستباف طرح ماهی
طرح ماهی درهم یکی از طرح‌های متداول فرش ایرانی و شرقی است که در استان‌های خراسان، آذربایجان، کردستان و مرکزی بافته می‌شود. این طرح شامل چهار نقش برگ مانند ماهی در چهار سمت یک شکل لوزی منقش به یک گل و پره‌های چره فلکی به صورت متقارن است. ماهی درهم با نمادگری از موجودات آبی چون ماهی و گل نیلوفر، مفهوم و اهمیت آب در حیات را به تصویر می‌کشد و نماد زایش و تداوم حیات می‌باشد.
فرش دستباف طرح ماهی تبریز
در این منطقه، ماهی درهم به صورت خلاصه و با جزئیات کمتر اجرا می‌شود. این طرح در طرح‌های واگیره‌ای و لچک و ترنج تمام سطح زمینه را پر می‌کند. این نسخه از ماهی درهم، تبریزی و خلاصه‌تر از نسخه‌های دیگر است.
فرش دستباف ماهی تبریز به صورت کامل دستباف است و از تار و پود تشکیل شده‌است. تارهای این فرش ممکن است از نخ پنبه باشند و پود آن نیز به طور کامل از پنبه باشد. برای افزودن به ارزش این فرش، می‌توان تارهای آن را با نخ ابریشم بافت. این نوع فرش دارای گل‌های ابریشمی نیز می‌باشد که علاوه بر افزایش ارزش، زیبایی آن را نیز افزایش می‌دهد. گل‌های ابریشمی باعث برجسته نشان دادن نقش ها می‌شوند و در هنگام شستشو، به پایین می‌روند در حالی که نخ‌های پنبه بالاتر می‌مانند. این فرش با طرح ماهی تبریز در ابعاد مختلف از جمله ۳ متری و ۱٫۵ متری در بازار عرضه می‌شود.
فرش دستباف طرح ماهی بیجار
در فرش‌های بیجار، طرح ماهی سراسری با تعداد گره‌های کمتری بافته می‌شود که این موجب شلوغی و گیج‌کنندگی در طرح می‌شود. این فرش‌ها به دلیل کمتر بودن جزییات طرح، زیبایی فریبنده را ندارند، اما همین ویژگی می‌تواند رمز جذابیت آنها باشد. طرح دقیق‌تر و منظم‌تر در فرش بیجار نقش مهمی در جلب توجه بازار دارد.
فرش دستباف طرح ماهی فراهان
فرش فراهان با طرح هراتی سراسری از شهر اراک معروف است. این طرح از قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم شناخته شده و با نام طرح هراتی یا حتی طرح فراهان نیز شناخته می‌شود. در مقایسه با فرش‌های تبریز که طرح ماهی به روش خاصی بافته می‌شود، قالیبافان فراهان در اجرای طرح ماهی بداهه‌تر عمل می‌کنند. این باعث می‌شود فرش طرح ماهی فراهان جذابیت خودمانی و بی‌تکلفی داشته باشد.
فرش دستباف طرح ماهی همدان
ماهی درهم همدان نیز به صورت خلاصه شده و در طرح‌های لچک و ترنج و واگیره‌ای کمتر سطح زمینه را پر می‌کند. این نسخه نیز به دلیل تجمع طرح در سطح کمتر، جزئیات کمتری دارد.
فرش دستباف طرح ماهی بیرجند
ماهی درهم بیرجند نسبت به نسخه‌های دیگر ریزتر است و در طرح‌های واگیره‌ای و لچک و ترنج به کار می‌رود. این نسخه دارای بافتی کمتر در متن فرش است.
فرش دستباف طرح ماهی خوی
فرش دستباف ریز ماهی خوی یکی از پرطرفدارترین نمونه‌های فرش دستباف ایرانی در میان جامعه می‌باشد و تاریخچه تولید این فرش به شصت سال پیش بازمی‌گردد. ارزش یک فرش دستباف به عواملی چون طرح، نقش، ابعاد، کلفتی، تعداد رج، و ریزبافی آن وابسته است.
گونه‌های متنوعی از فرش دستباف ریز ماهی خوی با طرح‌هایی چون کمال الملک، موج مهر، قاب قرآن، خشتی، گرد و شمعدانی در دسترس می‌باشند، به شرح زیر:
فرش دستباف ریز ماهی خوی با طرح کمال الملک
فرش دستباف ریز ماهی خوی با نقش ماهی و طرح شمعدانی
فرش دستباف ریز ماهی خوی با نقش ماهی و طرح خشتی
فرش دستباف ریز ماهی خوی با نقش ماهی و طرح قاب قرآن
فرش دستباف ریز ماهی خوی با نقش ماهی و طرح گرد
این گونه‌ها با دارا بودن طرح‌های متنوع، تنوعی زیبا به بازار فرش ایرانی افزوده‌اند و انتخاب مناسب بر اساس سلیقه و نیازهای هر خریدار امکان‌پذیر است.
فرش دستبافت ایرانی
تفاوت‌ها و شباهت‌هایی طرح ماهی در مناطق مختلف
در مناطق مختلف، طرح ماهی دارای تفاوت‌ها و شباهت‌هایی است. به عنوان مثال، در تبریز، طرح ماهی به صورت خلاصه و بدون جزییات زیادی طراحی شده است. این طرح در طرح‌های واگیره‌ای، لچک و ترنج، سطح زمینه را به طور کامل پر می‌کند. در مناطقی مانند خوی و اردبیل نیز، ماهی درهم با تفاوت‌های کمتر، اما همچنان با سطح زمینه پر، طراحی می‌شود.
درهم لیلیان نیز یک نمونه دیگر از طرح ماهی است که در طرح‌های لچک و ترنج اجرا می‌شود. این طرح نیز به صورت خلاصه و با ریزترین جزئیات، زمینه را پر می‌کند. همچنین، ماهی درهم همدان و سنه از دیگر مناطقی هستند که این طرح به شکل خلاصه شده و در طرح‌های لچک و ترنج و واگیره‌ای، سطح زمینه را پوشش می‌دهد.
درهم بیجار، بیرجند و سنه نیز مناطق دیگری هستند که طرح ماهی با تفاوت‌هایی اجرا می‌شود. این تفاوت‌ها ممکن است در نحوه بافت، ریزی یا درشتی طرح و استفاده از جزئیات مختلف ظاهر شود. به طور کلی، طرح ماهی به عنوان یک هنر دستبافت با ویژگی‌ها و جزئیات مختلف در سطح‌های مختلف به کار می‌رود.
نگهداری صحیح از فرش‌های طرح ماهی
برای نگهداری صحیح از فرش‌های ریز ماهی، باید از شستشوی خودسرانه در خانه‌ها خوداری شود در قالی‌شویی ها با استفاده از صابون‌های صنعتی اثبات رنگ فرش را می‌شویند که این اقدامات می‌تواند به حفظ رنگ زنده و زیبایی این نوع فرش‌ها کمک کند. با توجه به اینکه بیش از ۵۰ درصد از رنگ این فرش‌ها از منابع طبیعی می‌آید، شستشوی صحیح و دقیق آنها رنگ آنها را حفظ می‌کند.
فرش دستبافت ماهی درهم
سوالات متداول درباره فرش دستباف طرح ماهی
۱٫ فرش دستباف طرح ماهی چیست؟
فرش دستباف طرح ماهی، یک نوع هنر دستبافت ایرانی است که بافته‌شده با تکنیک‌ها و طرح‌هایی مرتبط با شکل و طرح ماهی می‌باشد.
۲٫ چرا فرش دستباف طرح ماهی جایگاه خاصی در دنیای هنر دارد؟
فرش دستباف طرح ماهی به دلیل تنوع و زیبایی خاص طرح‌ها، در دنیای هنر و دکوراسیون جایگاه ویژه‌ای دارد و به عنوان یکی از هنرهای زیبای ایرانی شناخته می‌شود.
۳٫ منشأ طرح ماهی در فرش دستبافت چیست؟
طرح ماهی منشأ شهر هرات در افغانستان دارد، با این حال برخی خاستگاه آن را به فراهان و نواحی دیگر نیز نسبت می‌دهند.
۴٫ چرا فرش دستباف طرح ماهی به عنوان یک هنر برجسته در تبریز شناخته می‌شود؟
تبریز به عنوان یکی از تولیدکنندگان اصلی فرش مرغوب ایرانی شناخته می‌شود و فرش‌های دستباف طرح ماهی از این شهر به دلیل کیفیت بالا و طراحی منحصر به فرد، جهانی محبوبیت دارند.
۵٫ از چه مواد و بافتی برای تهیه فرش دستباف طرح ماهی استفاده می‌شود؟
وجه تمایز فرش دستباف طرح ماهی با طرح‌های دیگر به سبک بافت آن مربوط می‌شود. این فرش از پنبه، ابریشم، پشم یا مخلوطی از پشم و ابریشم برای تهیه خامه استفاده می‌کند.
جمع‌بندی مقاله درباره ی فرش دستباف طرح ماهی
در این مقاله از بیتوته، به بررسی و توضیحاتی درباره فرش دستباف طرح ماهی پرداختیم. این هنر دستبافت ایرانی با منشأی شاخص از شهر هرات در افغانستان آغاز شده است و به عنوان یکی از زیباترین و محبوب‌ترین طرح‌های فرش، جایگاه خاصی در دنیای هنر دارد. تبریز به عنوان یکی از قطب‌های تولید فرش مرغوب ایرانی به شهرت دست یافته و طرح ماهی تبریز به دلیل طراحی خاص و کیفیت بالا، جزء محبوب‌ترین طرح‌ها به شمار می‌آید. این هنر با استفاده از مواد متنوعی مانند پنبه، ابریشم و پشم، خلق شده و بافت آن با تکنیک‌های خاص و ترکیب رنگ‌های جذاب، فرش‌هایی با ظاهری زیبا و منحصر به فرد ایجاد می‌شود.
